Metoda Marii Montessori w terapii dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
- Szczegóły
- Opublikowano: piątek, 21, lipiec 2017
Montessori szczególnie interesowała się pediatrią i psychiatrią. W 1897r. podjęła pracę w klinice psychiatrycznej Uniwersytetu Rzymskiego. Podczas hospitacji zwróciła szczególną uwagę na dzieci upośledzone umysłowo, które przebywały wspólnie z innymi chorymi bo nie było dla nich specjalnych placówek. Warunki były ciężkie w tych instytucjach. Dzieci przebywały w zamkniętych pomieszczeniach, które poza ławkami nie miały zwykle żadnego innego wyposażenia. Mimo to próbowały się czymś zająć i bawiły się resztkami nie zjedzonego chleba. Zachowanie to zaskoczyło Montessori i zaczęła się nad tym zastanawiać. Nasunęła się jej myśl, że dzieci posiadają , wewnętrzną siłę stymulującą je do rozwoju. By mogła ona była funkcjonować wystarczy stworzyć im odpowiednie warunki. Te obserwacje wzbudziły u Montessori zainteresowanie dziećmi upośledzonymi umysłowo i zmobilizowało ją do pogłębienia wiedzy na ten temat. W 1898r. na kongresie lekarzy w Turynie Montessori wyraziła swoje przekonanie, iż problem dzieci upośledzonych umysłowo jest bardziej pedagogiczny niż medyczny i zaproponowała nowy system wychowania moralnego, mający na celu stworzenie dzieciom upośledzonym umysłowo odpowiednich warunków wychowawczych, tym samym utorowała drogę nowej we Włoszech dyscypliny naukowej – pedagogice specjalnej.
Montessori zaczęła interesować się wykorzystywaniem zdobytych doświadczeń do pracy z dziećmi normalnymi. Tym bardziej, że nauczone przez nią dzieci upośledzone umysłowo czytani i pisania na egzaminie do szkół publicznych osiągnęły lepsze wyniki niż dzieci normalne. Według niej przyczyną tego były odmienne metody pracy dydaktycznej. Pierwszym ułatwiono rozwój gdy ich koledzy normalni byli krępowani i unicestwieni. Montessori napisała książkę w 1912 r. pt. „Antropologia pedagogiczna”. Dostrzegła również wpływ środowiska rodzinnego dziecka na rozwój i postulowała konieczność badania i ulepszania tego środowiska. Uważała, że dzieci odchylone od normy nie mogą być traktowane jako ,,mali przestępcy,, jak wówczas o nich sądzono, ale jako pacjenci wymagający leczenia. Jej zdaniem postęp społeczny zależy od emancypacji kobiet, ochrony macierzyństwa i dziecka.
W 1907 r. powstała pierwsza placówka Case dei Bambini- Dom dziecięcy w której podjęła pracę pracując jednocześnie w klinice. Montessori musiała sama zatroszczyć się o wyposażenie placówki i wyżywienie dzieci. Przygotowywała również opiekunki do pracy z dziećmi, sama również zajmując się dziećmi , obserwując je badając. Przy tym zalecała nie stawia nie dzieciom żadnych ograniczeń, by można było poznać ich reakcję. Już po kilku tygodniach pobytu dzieci w przedszkolu można było zauważyć zmiany zachodzące w ich zachowaniu. Były bardziej spokojne, potrafiły skupić się na czynnościach, które wykonywały, poprawiła się ich kondycja fizyczna i psychiczna.
Pracując w domu dziecięcym dokonała odkrycia zjawiska nazwanego przez nią „polaryzacji uwagi” czyli skupieniu całej uwagi na wykonywanej czynności. Montessori dostrzegła doniosłą rolę polaryzacji uwagi w kształtowaniu się osobowości dziecka i rozpoczęła pracę nad wywoływaniem tego zjawiska u innych dzieci. Okazało się, że wywołuje je nie tylko praca z materiałem dydaktycznym, ale również czynności związane z codziennie wykonywanymi zajęciami. Montessori stworzyła swoim podopiecznym tzw. „przygotowane otoczenie” w skład którego wchodziła urządzona według jej wskazówek placówka dydaktyczno-wychowawcza i odpowiednio przygotowani nauczyciele. W klasycznym materiale Montessori da się wyodrębnić następujące grupy:
-kształcenie zmysłów,
-nauka czytania,
-nauka matematyki.
Z czasem zestaw pomocy uległ coraz większemu rozbudowaniu i dochodziły nowe.
I obecnie materiał rozwojowy został pogrupowany w następujący sposób:
-do ćwiczenia z praktycznego życia,
-do kształcenia zmysłów,
-do nauki języka
do matematyki,
-do wychowania dla wszechświata (wychowania kosmicznego),
-do wychowania religijnego,
Do najistotniejszych cech tego materiału należą:
-wzajemne logiczne powiązanie wszystkich pomocy ze sobą,
-przedstawianie zawsze tylko jednego problemu do rozwiązania,
-umożliwienie bezpośredniej lub pośredniej kontroli błędów,
-mobilizowanie aktywności dziecka poprzez działanie na konkretach.
Do najważniejszych zasad swojej metody Montessori zalicza swobodny wybór materiału, z którym dziecko chciało pracować, dowolność miejsca i w miarę nieograniczony czas tej pracy. Wprowadziła również tzw. „ćwiczenia ciszy” oraz zniosła nagrody i kary. Od nauczycieli wymagała stałej, dokładnej obserwacji podopiecznych i nie integrowania w ich zajęcia bez wyraźnej potrzeby. Ograniczała tym samym czynności nauczycieli na rzecz samodzielnej pracy nauczycieli. Opublikowanie pierwszej książki przyniosło metodzie Montessori światową popularność, zwłaszcza w USA i Anglii, gdzie zaczęły powstawać placówki. W 1914 r. zorganizowała II międzynarodowy kurs w którym uczestniczyła przedstawicielka z Polski, Antonina Gustowicz.
Podejmując temat rozwoju człowieka Montessori stworzyła dwie koncepcje :
- koncepcje wszechświata
- koncepcję człowieka
W pierwszej koncepcji mówi, iż wszechświat stanowi harmonijną jedność, tylko w sferze moralności ludzkiej panuje dysharmonia. Każdy element wszechświata ma do spełnienia określone zadanie, dzięki czemu zostaje zachowana harmonia całości.
W koncepcji człowieka uważa że człowiek podlega prawom specyficznym rozwoju dla niego, dla tego ważne jest by znać te prawa i na nich opierać wychowanie. Według niej w dziecku działa „wrodzona aktywność”, która napędza jego rozwój.
Dziecko wychowane w duchu pedagogiki Marii Montessori to w założeniu osoba samodzielna, odpowiedzialna za siebie i świat, pracowita, o wyraźnie ukształtowanej postawie proekologicznej i pokojowej. Rozwój dziecka dokonuje się według jego indywidualnego „planu rozwoju”. Stąd nie można z góry tworzyć systemu wychowawczego i dydaktycznego bez uwzględnienia cech indywidualnych dziecka.
Rozwój dziecka dokonuje się etapami, wspólnymi dla wszystkich ludzi, choć mającymi różny stopień nasilenia, charakter i czas trwania. Są to tzw. „wrażliwe fazy”, czyli okresy szczególnej podatności występujący w rozwoju, a dokładnie w okresie dzieciństwa. Gdy zdolności te zostaną zdobyte, wspomniana podatność mija. Maria Montessori wyróżniła następujące „wrażliwe fazy przypadają” na okres dzieciństwa:
-od 0 do 3 roku życia wrażliwa faza na mówienie, chodzenie;
-od 3 do 6 roku życia występują wrażliwe fazy na ruch, porządek, doświadczenia zmysłowe, zainteresowanie językiem, matematyką, otaczającym światem, pierwszymi kontaktami społecznymi.
Największe możliwości edukacyjne dziecka są wtedy, gdy wystąpi zjawisko „polaryzacji uwagi”, czyli długotrwałej, pogłębionej koncentracji na danej czynności. Dziecko uczy się wtedy chętnie i szybko, łatwo i bez wysiłku. Następstwem zjawiska polaryzacji uwagi jest „normalizacja”, czyli stan psychicznej równowagi i harmonii. Dziecko jest wtedy spokojne, opanowane, wrażliwe na otoczenie, wierzy w swoje możliwości, staje się odpowiedzialne za swoje czyny, coraz bardziej uniezależnia się od zewnętrznych wpływów. Znormalizowane dziecko przyjmuje normy i wartości społeczne jako własne i wykorzystuje je w sposób moralny i twórczy.
Według Montessori normalizacja jest głównym celem rozwoju i wychowania.
Według Marii Montessori istotą wychowania jest doprowadzenie dziecka do samodzielności, niezależności od dorosłych, odpowiedzialności za siebie i świat. Można to wyrazić w zdaniu wypowiedzianym przez jedno z dzieci: „pomóż mi to zrobić samemu”. Zatem wychowanie ma tu charakter pośredni. Osoby dorosłe mają za zadanie tak organizować otoczenie, by wesprzeć indywidualny rozwój dziecka. W otoczeniu mają znajdować się impulsy pobudzające do działania, dające szansę samodzielnego, skoncentrowanego działania, zgodnego z wrażliwymi fazami i aktualnymi potrzebami dziecka. Sprzyja temu również grupa mieszana wiekowo i chociaż wymaga to większego zaangażowania nauczyciela, zaletami takiego rozwiązania jest szybsza i skuteczniejsza edukacja społeczna zarówno dzieci starszych jak i młodszych, szybsza adaptacja i integracja dzieci nowoprzyjętych, naturalne zaangażowanie i opiekuńczość dzieci starszych nad młodszymi (dzielenie się doświadczeniem), szybsze dostrzeżenie przez dzieci zróżnicowanych potrzeb i zasad współżycia.
Rola wczesnego dzieciństwa w rozwoju człowieka
Dziecko potrzebuje stymulacji poprzez dostarczanie bodźców sensorycznych, rozwijanie małej i dużej motoryki, poznawanie swojego otoczenia fizycznego i społecznego. Ważna jest tu również możliwość powtarzania działania. Powtarzanie i ćwiczenie należy do podstawowych potrzeb w rozwoju dziecka. Czynności te wykonuje ono z zainteresowaniem, koncentruje na nich uwagę. Obserwując pracę dziecka, jego zaangażowanie, mamy możliwość odkrycia słabych punktów w jego rozwoju, a w konsekwencji udzielenia ewentualnej pomocy. Stąd też pomoce dydaktyczne Montessori noszą nazwę materiału rozwojowego (a także zwane są „kluczem do świata” lub „zmaterializowaną abstrakcją:”), gdyż nie tylko pełnią rolę nauczającą, ale również odpowiadają potrzebom dzieci płynącym z „wrażliwych faz” oraz służą do diagnozowania i terapii dzieci ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi.
Montessori podzieliła rozwój człowieka na cztery okresy: od narodzin do 6 lat, 6-12 lat, 12-18 lat i 18-24 lat, w których pierwsze 6 lat życia ma najbardziej doniosłe znaczenie dla dalszego całego życia indywidualnej jednostki. Graficznie ujęła to w postaci diagramu. Górna część diagramu ukazuje rozwój człowieka, gdzie trójkąty symbolizują dzieci i młodzież w/w fazach wiekowych. Trójkąty zaczynają się od wzrastającej linii, co oznacza, że wrażliwe fazy dziecka, które powstają w tym okresie, osiągają swój maksymalny punkt przy szczycie trójkąta i stopniowo zmniejszają się, aż w końcu zanikają. Linie proste symbolizują linie życia, od narodzin do śmierci. Natomiast dolna część diagramu ukazuje sposób kształcenia dzieci i młodzieży w szkolnictwie obowiązkowym. Linia ta wzrasta niezmiennie, bez uwzględnienia naturalnego rozwoju dziecka i okresów przerw. Strzałki pokazują jak wzrasta liczba nauczycieli i przedmiotów w porównaniu z wiekiem. Inny graficzny sposób przedstawienia rozwoju człowieka zaproponowany przez Montessori to „bulwa” przypominająca korzeń dali, gdzie dolna najszersza część, gdzie magazynują się doświadczenia stanowiące potencjał na całe życie, to okres od 0 do 6 roku życia.
Okres od momentu przyjścia na świat do 6 roku życia Montessori nazwała „Meblowym dzieckiem”, gdyż największą uwagę dziecka w tym okresie przyciąga znane i najbliższe otoczenie. W tym okresie dziecko kształtuje indywidualna osobowość. W pierwszych trzech latach życia proces ten przebiega nieświadomie, natomiast między 3 a 6 rokiem staje się on stopniowo świadomy. W tym okresie formują się wola i charakter dziecka, a możliwość przyswajania informacji jest nieograniczona, co potwierdzają współczesne badania, potwierdzając iż aktywność mózgu dziecka znacznie przewyższa aktywność mózgu dorosłego człowieka. Wrażliwe fazy dotyczą tu:
- ruchu ciała (1-4 r.ż.): dziecko rozwija zarówno motorykę poruszania się (lokomocja), jak i motorykę precyzyjną (praksje); uczy się kolejno przewracać na brzuch, siadać, stać, chodzić i biegać; doskonali umiejętność chwytania od chwytu nakładkowego do tzw. pincetowego i wykonywania ruchów związanych z nauką czynności samoobsługowych;
- porządku (1-3 r.ż.): dziecko w tym okresie odczuwa potrzebę porządku i rutyny, co pomaga mu w budowaniu wewnętrznej struktury, która z kolei jest pomocna przy orientacji w otoczeniu; dziecko w tym okresie najlepiej czuje się w środowisku domowym; wraz ze zdobywaniem doświadczenia i pewności siebie rozszerza swoje najbliższe otoczenie;
- zmysłów (0-5 r.ż.): okres doskonalenia zmysłów (wzroku, słuchu, smaku. węchu i czucia);
- wrażliwość na szczegóły (1-2 r.ż.): małe dziecko zwraca szczególną uwagę na drobiazgi, których dorosły nie dostrzega; gdy np. maluch zauważy kruszynkę chleba na podłodze, potrafi poświęcić wiele czasu, aby ją zebrać;
- życia socjalnego (2,5-4,5 r.ż.): wielu pedagogów uważa, że w wieku 2,5 lat dziecko potrafi się odnaleźć w większym środowisku, np. w przedszkolu Montessori, ponieważ wtedy budzą się zainteresowania społeczne; w przedszkolu Montessori, w każdej grupie materiały rozwojowe istnieją tylko w jednym egzemplarzu, co zmusza dziecko do respektowania potrzeb innych dzieci oraz uczy cierpliwości i zrozumienia;
- języka (0-6 r.ż.): absorbowanie głosów otoczenia rozpoczyna się już w okresie życia płodowego; zdolność rozpoznawania głosów, rozróżniania ich i rozumienia wymaga jednak długiego czasu; zainteresowanie literami i liczbami rozpoczyna się w wieku 3,5-4,5 lat i odpowiednia stymulacja w tym czasie może wzbudzić w dziecku chęć pisania. Trochę później (4,5-5,5 r.ż.) następuje okres zainteresowania czytaniem.
Między 3 a 6 rokiem życia dziecko zaczyna coraz bardziej świadomie selekcjonować zdobyte doświadczenia. Przedszkole Montessori zapewnia odpowiednie otoczenie, które jest przystosowane do potrzeb dziecka w różnym wieku. Tutaj zmysłowe wrażenia dziecka mają możliwość wysublimowania dzięki istniejącym bogatym bodźcom sensorycznym.
W fazie tej dziecko uczy się świadomie wykonywać różne rzeczy – zadanie wychowawcy w tym wieku jest przeogromne, ale społecznie niedoceniane.
Okres od 2 r.ż. do pójścia do szkoły – determinuje jego całe przyszłe życie.
I okres życia (0-3 r.ż.) – „absorbujący umysł” (chłonący umysł) – nie ma odpowiednika w literaturze – uczenie się nieświadome;
Pacjenci psychiatryczni i przestępcy w tym pierwszym okresie życia zebrali tak wiele negatywnych doświadczeń, z którymi nie potrafią sobie poradzić.
Terapeutyczny charakter metody Montessori
Maria Montessori posiadała niespotykaną intuicję pedagogiczną, dzięki której sformułowała wiele trafnych tez, których w czasach gdy żyła nie można było poddać naukowej weryfikacji. Założenia jej pedagogiki zostały potwierdzone przez współczesną naukę i można je ująć następująco:
- zarówno dziecko, jak i jego praca powinny być uszanowane.
- Dziecko ma niespotykaną zdolność do nauki.
- Dziecko uczy się całym ciałem; musi się rozwijać motorycznie, emocjonalnie, społecznie, duchowo i intelektualnie, aby stać się pełnowartościowym człowiekiem.
- Dziecko uczy się przez aktywną pracę, przez własne doświadczenie. Dotyk i ruch mają duże znaczenie w rozpoznawaniu i rozwiązywaniu problemów.
- Dziecko samo wybiera zadania spośród wcześniej zaproponowanych przez nauczyciela. Samodzielny wybór pracy pobudza zainteresowanie i dzięki temu staje się ona bardziej efektywna. Dziecko wybiera również sposób pracy: indywidualny lub grupowy.
- Środowisko powinno być tak przygotowane, aby dziecko mogło się swobodnie poruszać i aby miało poczucie własnej wartości. Porządek i stymulacja odgrywają w tym ogromną rolę.
- Nauczyciel pełni raczej funkcję promotora niż tradycyjnego nauczyciela i powinien mieć zaufanie do dziecka.
- Kształcenie jest przesycone ideami pokojowymi i szczególną troską o środowisko.
( Wennerstrom, Smeds 2007, s.17)
Sprawy pokoju i ekologii są obecnie szczególnie ważne, ponieważ przemoc i zanieczyszczenie środowiska zagrażają naszej egzystencji.
Maria Montessori uważała, że powinniśmy dostrzegać, jak pozytywnie dziecko oddziałuje na społeczeństwo. „Jeśli naprawdę chcemy dokonać pozytywnych zmian w naszym życiu i rozszerzyć światło cywilizacji na szersze forum, to musimy się zwrócić do dziecka”. (Wennerstrom, Smeds 2007, s.22)
Montessori jako lekarka miała podejście do problemów wychowania silnie ukierunkowane na nauki przyrodnicze. Podejście z medycznego punktu widzenia do problemu składa się z trzech faz: anamnezy, diagnozy i terapii. Przy czym pierwszy krok jako najważniejszy ma na celu pozbawione uprzedzeń, postrzeganie tego, co istnieje. Działanie opiera się tu na „niezmordowanych obserwacjach” czyli pedagogicznej anamnezie. Nauczyciel musi nauczyć się uważnie patrzeć na dziecko. Kolejna faza działania to postawienie diagnozy, czyli próba udzielenia odpowiedzi na pytanie: Co dzieje się z dzieckiem? Co konieczne jest dla jego rozwoju? Pedagogiczne działanie pozostaje tu w świetle przypuszczeń i założeń, oparte na nadziei, że rozpoznaliśmy to, co ważne i umożliwiliśmy, to co konieczne. Pedagog musi zatem być bardzo ostrożny w swojej ocenie. Trzeci krok to terapia wyrażona „pozbawionym iluzji działaniem”, której zadaniem jest stworzenie wewnętrznych warunków, które pomogą dziecku w rozwijaniu jego możliwości. Niezbędne staje się tu wspomniane wcześniej „przygotowane otoczenie”. (Steinberg, 2004, s.10-11).
Jak zauważają liczni autorzy pedagogika Montessori w obecnym stuleciu jest szczególnie aktualna, gdyż znajduje zastosowanie w przypadku dzieci z deficytami rozwojowymi, w normie oraz wybitnie uzdolnionych.
-Dziecko zdrowe (normalne) – ma nieskończone możliwości rozwijania swojej osobowości, zdobywania swojego otoczenia i aktywności;
-Dziecku ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi – niedostępne są niektóre wrażenia, wiele dróg do odkrycia samego siebie jest też ograniczone, musi ono nauczyć się kolejności wykonywania czynności, dlatego też potrzebna jest mu pomoc.
3 podstawy rehabilitacji (również w pedagogice leczniczej Montessori):
1)Wczesna diagnoza – tym większa szansa na wykorzystanie możliwości rozwojowych (rola – psychologa i lekarza tzw. tandem)
2)Wczesna terapia – np. rozwój mowy
3)Wczesne włączenie w życie społeczne – wczesna integracja społeczna
Dla pedagoga – tu metodą jest obserwacja i poszukiwanie dróg, dobór materiału.
Indywidualne programy dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi – w co muszą być zaangażowane i poinformowane matki, które często są najlepszymi terapeutami (oczywiście matka powinna pozostać matką a nie terapeutą, ale jej rola jest tu najważniejsza, a niestety społeczeństwo deprecjonuje tę rolę).
Dzieci potrzebują czasu i przestrzeni aby zajmować się tymi rzeczami, które go interesują. Ale aby powstały te zainteresowania czy życzenia musi być przygotowane otoczenie. Pracując z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi musimy stworzyć takie warunki, aby powstały te życzenia. Fundamentem pedagogiki M. Montessori – są ćwiczenia praktycznego życia , a już zwłaszcza nabierają one znaczenia w przypadku dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
Materiał rozwojowy – sensoryczny, jest tak skonstruowany, aby umożliwiał rozróżnianie rozmiarów i form. Najważniejszym celem jest tu społeczna integracja dzieci, włączanie do społeczeństwa, co przed edukacja stawia następujące zadania:
- stwarzanie warunków rozwijania potencjalnych możliwości;
- wyrównywanie szans dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi do prowadzenia normalnego życia;
- dzieci wychowywane w duchu tej pedagogiki są bardziej niezależne. (Dattke, 2006)
Najlepszym rozwiązaniem jest tu zatem dobrze przemyślane i zorganizowane wychowanie integracyjne. Integracja – to nie jest posadzenie dzieci przy tym samym stole, ale wspólna praca, wzajemna pomoc – pomaganie i pozwalanie sobie pomóc – to kamienie milowe.
„Tylko ten, kto pomaga staje się samodzielny i szczęśliwy” – Th. Hellbrugge
Nasze dzieci wychowywane są w dobie reklamy. Nasze dzieci chcą mieć wszystko i tylko dla siebie – wyrastają na egoistów. My dorośli patrzymy na to i nie robimy nic.
Jeśli jestem w grupie integracyjnej – to niejako jestem zmuszony w pewnym momencie udzielić pomocy. To dzieci zdrowe stanowią podstawę, są nośnikiem integracji w grupie, społeczna integracja toczy się między dziećmi. To dzieci zdrowe musza chcieć integracji, trzeba je przygotować, rozmawiać, by mogły zaakceptować, przyjąć takie dziecko. Na barki zdrowego dziecka składamy bardzo wiele. Należy uświadomić rodzicom ile korzyści przyniesie to ich zdrowym dzieciom. Dzieci zdrowe mogą wiele tłumaczyć dzieciom ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, co bardzo rozwija je intelektualnie, poznawczo, lepiej się uczą. „Dzieci lepiej uczą się od innych dzieci”. Jedne dzieci będą się uczyły a drugie będą szlifowały swoje umiejętności. W grupie zróżnicowanej wiekowo u dzieci powstaje naturalna motywacja do uczenia się od innych np. w wieku 6 lat dziecko będzie miało możliwość podzielić się wiedzą lub pomóc 3-latkowi, daje to poczucie pewności siebie.
Na zakończenie można stwierdzić, że metoda Montessori daje dzieciom wiele korzyści dla ich rozwoju i wychodzi naprzeciw potrzebom współczesnej edukacji. Zastosowanie tej propozycji pedagogicznej w praktyce zmniejszyłoby w znacznym stopniu nasilanie się występowania różnego rodzaju trudności w uczeniu się naszych dzieci.
mgr Monika Mariola Kondracka
Bibliografia:
2. Dattke J. (2006): Podstawy pedagogiki leczniczej Montessori. Wprowadzenie teoretyczne. Łódź, niepublikowany wykład z dnia 9.09.2006 r.
3.Kondracka M. (1996): Pedagogika Marii Montessori w teorii i praktyce. Białystok, niepublikowan praca magisterska.
4.Steinberg U. (2004): Pedagogika Marii Montessori w przedszkolu. Kielce.
5.Wennerstrom K. S., Smeds M. B. (2007): Pedagogika Montessori w przedszkolu i szkole. Kraków.
pracowała: Ewa Gutowska